Συζήτηση για το bullying με τον Θοδωρή Μεγαλοοικονόμου, ψυχίατρο διευθυντή του ΨΝ Αττικής. Θα ακολουθήσει προβολή ταινίας «Μετά τη Λουσία» του Μισέλ Φράνκα(Μεξικό, 2012, 93’)
Η υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη έφερε στο προσκήνιο τη συζήτηση για τον «νεοεισαγόμενο» όρο bullying. Χωρίς να θελήσουμε να υποτιμηθεί σε καμία περίπτωση η τραγικότητα και η αθλιότητα του συγκεκριμένου γεγονότος, πρέπει να επικεντρωθούμε στην αθλιότητα μιας κοινωνίας να ξεβράζει τέτοια και άλλα γεγονότα, αναδεικνύοντας έτσι ένα σοβαρότατο έλλειμμα παιδείας, καθώς και πολιτικούς θεσμούς και οικονομικά συμφέροντα που τα προκαλούν και τα αναπαράγουν, φυσικά και με την συνδρομή των ΜΜΕ ως «μακρύ χέρι» της εξουσίας που παραπληροφορεί, χειραγωγεί και διαμορφώνει την κοινή γνώμη χωρίς περιθώρια βαθύτερης κριτικής σκέψης και εμβάθυνσης στα γεγονότα.
Το bullying -εκφοβισμός ατόμου ή ατόμων προς άλλον- είναι παντού: στο σχολείο, στις σχέσεις, στην εργασία, στο δρόμο, στο διαδίκτυο. Εκφοβισμός που περιγράφει την εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου ή ταπεινωτική συμπεριφορά, εξευτελισμός, απειλές και τρόμο. Η ελληνική κοινωνία μοιάζει να δείχνει ότι αντιμετωπίζει για πρώτη φορά το φαινόμενο, παρόλο που στους στρατωνισμένος χώρος και πρώτα απ’όλα στο στρατό, το καψόνι, ο εμπαιγμός, η λεκτική και αρκετές φορές και φυσική βία ήταν μέχρι πρόσφατα και τυπικά μέρος της εκπαίδευσης. Κατά τον ίδιο τρόπο ομοφοβικές συμπεριφορές εξελίσσονται ανάλογα με το αν είναι αστικό ή αγροτικό το πλαίσιο και την κοινωνικοπολιτισμική θέση των «θυμάτων» σε χλευασμό, λεκτική ακόμα και φυσική βία. Σήμερα μάλιστα σε συνθήκες φυσικής βίας και εξαθλίωσης με ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να εκτίθεται στη δομική βία –συνακόλουθο της οποίας είναι ο φόβος της απόλυσης από τη δουλειά, η ανεστία, η πείνα, ο κοινωνικός και προσωπικός ξεπεσμός-, διαμορφώνονται οι ευνοϊκοί κοινωνικοί όροι για την εμπέδωση πρακτικών εκφοβισμού.
Η διαχείριση του φαινομένου και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το bullying είναι αρκετά προβληματικός καθώς περιορίζεται στις συμπεριφορές και τις στάσεις των ατόμων και της οικογένειας ενοχοποιώντας ουσιαστικά τη λαϊκή οικογένεια γιατί αυτή είναι που, όπως, διαφαίνεται στις περισσότερες προσεγγίσεις, αδυνατεί να διαχειριστεί το πρόβλημα(«επιθετικότητα», «ματαίωση στόχων», «ανασφάλεια», «αποστέρηση», «αυτοέλεγχο», «σεξουαλική ταυτότητα» κ.α) και να εξοπλίσει τα μέλη της με τις ενδεδειγμένες ψυχοκοινωνικές δεξιότητες. Η λύση του προβλήματος σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση είναι η αναβάθμιση της «ποιότητας» των σχέσεων ουσιαστικά στην ένταση των ελέγχων, στο εσωτερικό της οικογένειας και στην εισαγωγή των επιμορφωτικών και ψυχολογικών πρακτικών το σχολείο( Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιού και Εφήβου, Παρατηρητήριο για την πρόληψη της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, εκπαιδευτικοί, ψυχολόγοι, γονείς μαθητές που ωθούνται σε δράσεις). Ειδικά, τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία τάση θεραπευτικοποίησης της εκπαίδευσης, η οποία αντανακλά ευρύτερες δυτικές τάσεις και θεσμοθετημένες κρατικές πολιτικές με είσοδο κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων στα σχολεία, επιμορφώσεις εκπαιδευτικών για τη σημασία της διαχείρισης και της έκφρασης των συναισθημάτων και γενικότερα μια έμφαση στη «ψυχική/συναισθηματική υγεία και ευεξία» των παιδιών. Οι αντιλήψεις περί «παιδιού» και «μαθητή/μαθήτριας» παίρνουν σταδιακά μια πολύ πιο θεραπευτική και ψυχολογική τροχιά, οι επιπτώσεις της οποίας δεν έχουν γίνει ακόμα πλήρως αντιληπτές. Εξαίρεση ίσως αποτελούν ομάδες εκπαιδευτικών , που είναι πρόθυμε και ικανές μαζί με τους μαθητές/μαθήτριες τους, να ευαισθητοποιήσουν και να αναλάβουν δράση για επίλυση προβλημάτων μέσα στη σχολική κοινότητα με έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας, της αποδοχής και την στήριξη και την ενίσχυση παιδιών που δέχεται ρατσιστικές συμπεριφορές ή bullying ειδικότερα.
Ο σχολικός εκφοβισμός, στον οποίο έχει επικεντρωθεί τελευταία η ελληνική κοινωνία, στοχευμένα και από την Πολιτεία και από τα ΜΜΕ, που προκάλεσαν πανικό και αγωνιά σε χιλιάδες γονείς για λόγους ακροαματικότητας, προκαλεί σύγχυση όσον αφορά στην ποικιλία των συμπεριφορών που πάει να συμπεριλάβει μέσα από το δίπολο «θύμα-θύτης». Και άραγε είναι όλες οι συμπεριφορές των παιδιών και των νέων bullying και πρέπει να αντιμετωπίζονται θεραπευτικά από ειδικούς, ίσως ακόμα και με ψυχοφάρμακα; Οι έννοιες που αφορούν συνήθεις επιθετικές συμπεριφορές των μαθητών, όπως η νεανική επιθετικότητα, νεανική παραβατικότητα, νεανική βία, απρεπής συμπεριφορά, κοινωνικός αποκλεισμός, επιθετικότητα ομάδας, στοχοποίηση, σεξιστική συμπεριφορά, ρατσιστική συμπεριφορά και πολλές άλλες τείνουν να συνοψίζονται σε μια μόλις πράξη bullying με δύο πρωταγωνιστές: «θύτης-θύμα».
Ταυτόχρονα έρχονται και οι προτάσεις για ποινικοποίηση του bullying μηδενική ανοχή στην επιθετικότητα. Οι νομοθέτες όμως δεν είναι παιδαγωγοί. Η παιδαγωγική επιστήμη έχει να δώσει λύσεις στην αντιμετώπιση επιθετικής συμπεριφοράς. Αλλιώς, αν για κάθε αρνητική συμπεριφορά προβλέπεται και η αντίστοιχη ποινή, τότε ουσιαστικά έχουμε ένα ολοκληρωτικό και αστυνομοκρατούμενο σχολείο, ένα απόλυτα «ασφαλές» σχολείο, όπου όλα θα είναι υπό απόλυτο έλεγχο για να μην πληγωθούν τα παιδιά - διακαής πόθος μεγάλης μερίδας γονέων -, θα ήταν αναπόφευκτα αποστειρωμένο, χωρίς πνοή και δεν θα πρόσφερε ουσιαστική παιδεία.
Το ζητούμενο είναι να υπάρξει ένα σχολείο όπου όλα τα παιδιά θα νιώθουν καλά, θα νιώθουν ότι είναι αποδεκτά, ότι όλα αξίζουν το ίδιο. Που δεν θα τα μαθαίνει στο ανταγωνισμό και στον νόμο της ζούγκλας, που δεν θα έχει χαμένους και νικητές, που δεν θα ευδοκιμεί η ικανοποίηση από την μείωση των άλλων, που θα κάνει ξεκάθαρο ότι άλλο πράγμα είναι η δύναμη και άλλο η σκληρότητα. Ότι τα συναισθήματα τους είναι δική τους υπόθεση και δεν μπορεί κανένας να τους τα επιβάλλει. Ένα σχολείο όπου τα παιδιά θα μαθαίνουν τη διαχείριση της ελευθερίας τους, στο πλαίσιο ενός συνόλου με αλληλοσεβασμό και όχι ένα σχολείο που τα μαθαίνει πώς να δένουν μόνα τους τις αλυσίδες τους με πρόσχημα τη δική τους ασφάλεια.
Όμως αρχικά αναφέρθηκε «έλλειμμα παιδείας»! Στην ευρύτερη έννοια του λοιπόν διαπιστώνουμε μια κοινότητα, όπου τα μέλη της εκπαιδεύονται συστηματικά ως εργαζόμενοι-καταναλωτικά όντα, έρμαια στη διαχείριση ενός άκρατου ανταγωνισμού –δίκην κανιβαλισμού- για τη νομή της εξουσίας και του κέρδους. Αυτή η «κουλτούρα του νικητή ή ηττημένου» του «ισχυρού-αδύναμου» βρίσκει πραγμάτωση και σε ένα κυρίαρχο οικογενειακό μοντέλο ακόμα και σήμερα- το πατριαρχικό- όπου οι σχέσεις εξουσίας από τον κυρίαρχο γονέα προς το παιδί, προς τη γυναίκα, μπορεί να οδηγήσουν σε συμπεριφορές άσκησης βίας. Η υιοθέτηση προτύπων κοινωνικών ρόλων στην ανατροφή των παιδιών μέσα από τα στερεότυπα που εισηγούνται τα παιχνίδια και τα καταναλωτικά αγαθά, δημιουργούν σχέσεις αντιπαράθεσης και όχι σύζευξης και υγιούς αλληλεπίδρασης. Οπότε παρατηρείται μια αλυσίδα δράσεων και συμπεριφορών από τον ισχυρότερο στο πιο αδύναμο με ανάπτυξη συναισθημάτων που μεταφέρονται δηλαδή, ο θύτης μετατρέπεται σε θύμα και το θύμα σε θύτη ανάλογα με τον κοινωνικό χώρο που βρίσκεται κάθε φορά.
Ως επίλογο και εν δυνάμει πρόταση που έχει σχέση με την ομάδα, τη συλλογικότητα και την ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας και ισότητας, αναφέρουμε το εξής παράδειγμα – έρευνα: αν οι καταλήψεις σχολείων πρόσφεραν μια «κουλτούρα αντίστασης» (P. Willis) που εναντιωνόταν στις μεταστικές και αστικές αξίες της κοινωνίας και του σχολείου(ατομικισμός, αυτοπραγμάτωση, κουλτούρα ισχύος, ανταγωνισμός) αμφισβητώντας εκ των πραγμάτων το αξιακό υπόβαθρο του bullying, και ο εκφυλισμός τους και ως συνέπεια της υποβάθμισης και μετάλλαξης του σχολείου ως διακριτού βιόκοσμου (χειραγώγηση/
Βοτανικός Κήπος Πετρούπολης